---

Huwelijk, De Grote Klaver, Naar de stad, Weer naar De Grote Klaver, Weer naar de stad.
Kinderen: Anna, Sjoerd, Sieb, Beth, Frans, Dirk, Hendrik, Hanneke, Gerrit.

---

APOLLONIA

Apollonia was de derde van de kinderen, en de tweede dochter, in het gezin van Frans Kramer en Siebrigje Brandsma. Zij werd geboren op 8 december 1859 te Kubaard en ging zoals ook haar broers en zussen te Wommels op de openbare lagere school, en daarna op kostschool bij de zusters in Harlingen. Zij deed daar op ‘den 2den April 1871’ haar eerste H.Communie. Een plaat ter gedachtenis, een geschenk voor haar, is bewaard gebleven.

HUWELIJK
Apollonia huwde 4 mei 1881 met Bauke Sjoerds van der Meer. Apollonia en Bauke kunnen geen onbekenden voor elkaar zijn geweest. Apollonia’s grootvader Gerrit Klazes Kramer was ook Baukes grootvader, zij het dan zijn stiefgrootvader.

Dat zat zo (hoofdstuk 1). Gerrit Klazes Kramer hertrouwde, nadat in 1835 zijn eerste vrouw Elisabeth Romkes was overleden, met Pietje Fongers Huitema, weduwe van Dirk Sibles van der Werf. Pietje had vier kinderen van 8 tot 12 jaar: vier Van de Werfjes dus, en Gerrit had drie kinderen: drie Kramertjes dus, van wie alleen Frans volwassen werd.

Deze Van der Werfjes en Kramertjes groeiden met elkaar op. Een van de Van de Werfjes, Antje trouwde later met Sjoerd Baukes van der Meer. Hun eerste kind en zoontje Bauke van der Meer, geboren op 5 april 1857, trouwde op 4 mei 1881 zoon van een van de Van der Werfjes en wel van Antje, met Apollonia, dochter van een van de Kramertjes, namelijk van Frans.

Bauke werd geboren te Molkwerum op Hemelumer Oldepheart, nabij Koudum. Op een andere plaats wordt Warns als zijn geboorteplaats genoemd. Molkwerum, Warns, Hemelum en Koudum liggen allemaal vlak bij elkaar. Baukes ouders, Sjoerds Baukes van der Meer en Antje Dirks van der Werf, verhuisden korte tijd na zijn geboorte naar Longerhouw, naar de boerderij, die Antjes moeder Pietje Fongers Huitema als weduwe van Dirk Sjoerds van der Werf ten dele had geërfd voor de kinderen en die later door aankopen bijna in haar geheel het eigendom werd van Sjoerd en Antje.

Waar gingen Bauke Sjoerds van der Meer en Apollonia Kramer wonen? Bauke woonde, koopman zijnde, al in Bolsward.

DE GROTE KLAVER
Na tijdelijk gewoond te hebben op Halfweg Tjerkwerd zijn Bauke en Apollonia op de Grote Klaver aan de Marneweg te Bolsward komen wonen. De Grote Klaver was sinds 1862 eigendom van Apollonia’s vader, Frans Kramer. In hoofdstuk 3 heb ik verteld hoe het in zijn bezit is gekomen. De Grote Klaver functioneerde steeds als een wisselboerderij.

Op de Grote Klaver werden de twee eerste kinderen van Bauke en Apollonia geboren: Anna in 1882 en Sjoerd in 1883. Daarna kwam Hendrik Kramer op de boerderij. Vader Kramer zou zo besloten hebben, omdat Bauke als koopman ook zonder boerderij de kost zou kunnen verdienen en Hendrik niet.

NAAR DE STAD
Bauke en Apollonia verhuisden naar Bolsward, naar de Jongemastraat, nu nr. 35. Daar werden geboren: Sieb in 1884, Beth in 1886, Frans in 1888, Dirk in 1890 en Hendrik in 1892.

WEER NAAR DE DE GROTE KLAVER

Daarna verhuisden Bauke en Apollonia weer voor enkele jaren naar de Grote Klaver (broer Hendrik was naar Herbayum verhuisd), waar nog geboren werden: Hanneke in 1893 en in 1895 Gerrit. Ik sprak met enkele dochters en zonen, vooral van zoon Frans. Wat ik over Bauke en Apollonia hoorde vertellen, heb ik getracht tot een geheel samen te voegen. Omoe, zoals Apollonia werd aangesproken was alom geliefd maar zij werd ook een ‘deftige’ dame genoemd. Haar kleinkinderen herinneren haar, gezeten op haar Biederrmeierstoel, gouden oorijzer, bruine ogen. Een gezegde van haar, ter verdediging van haar kinderen tegenover derden, zal er toe hebben bijgedragen dat zij alom geliefd was. Het luidde: “Kun jij de kinderen krijgen zoals jij ze hebben wil?”

Ik versta dit als een onvoorwaardelijke acceptatie van de kinderen, als uitgangspunt in de opvoeding. Zij paste dit ook toe op een van haar schoondochters, die niet katholiek was, hetgeen in die tijd veel begrip vroeg.

Deze schoondochter was gek op omoe en wilde, opgeleid als onderwijzeres, van omoe het huishouden leren. Omoe stond ook bekend als rustig en vroom. Een van haar kleindochters tekende nog een ander wijs gezegde van haar grootmoeke op “Je moet jezelf nooit prijzen, want dat gelooft een ander niet. Je moet jezelf nooit laken, want dat geloof jezelf niet”.

Bauke zou het als boer op de Grote Klaver niet zonder zijn zoons gered hebben. Hij was veel meer koopman dan boer, en daarin aardde hij waarschijnlijk naar zijn vader, Sjoerd Baukes, over wie in een fotoalbum geschreven staat: “In leven veehouder en boterkoopman, voorzitter en verkoper van de boterverkoop-vereniging ‘De Vereniging’ te Longerhouw e.o., Voorzitter van het Waterschap ‘Wonseradeel – Zuiderzeedijken’, en wethouder van de gemeente Wonseradeel (voor de liberale partij)”.

Ook Bauke handelde zoals zijn vader in boter en deed dat toen reeds via de beurs in Leeuwarden. Ook was hij veilingmeester op de Waag te Bolsward. En in de politiek was hij, ofschoon niet actief eveneens liberaal. Hij was bijvoorbeeld geen voorstander van een roomse boerenbond of r.k.staatspartij. Hij was ook liberaal in het denken, een vrije onafhankelijke Fries, die de kerk niet overliep. Hij kon wel goed overweg met de pastoor, die uit een deftige Delftse familie kwam en met wie hij goed kon praten en waarschijnlijk ook een goed glas genoot. Zijn vrije geest maakte hem vrij in het spreken, waarmee hij anderen wel eens voor het hoofd kon stoten.

Ook moet vermeld worden dat hij zichzelf veel leerde, Bauke was een echte autodidact. Samen met zijn buurman bestudeerde hij planten en verdiepte hij zich in de sterrenkunde. Hij sprak goed Frans en was geïnteresseerd in nieuwe dingen zoals de radio. Verdiept in zijn gedachten en in boeken, leek hij dan jonge nichtjes echter weer verstrooid en afwezig te zijn.

Zo komt Bauke van der Meer mij uit de verhalen over. Op den duur liet Bauke de handel in boter echter steeds meer over aan zijn oudste zoon Sjoerd en deze breidde de handel in boter uit naar het buitenland, naar Denemarken en Engeland. Bauke was borg voor de zaak van Sjoerd. Ook Apollonia’s vader Frans Kramer was borg. Er ging in 1907 iets mis en de Grote Klaver werd verkocht.

WEER NAAR DE STAD
Bauke verhuisde met zijn gehele gezin, behalve Anna, die reeds was getrouwd, weer naar de stad Bolsward, en woonde op ’t klein Zand nabij het Kruiswater, in de Parkstraat nabij het oude tramstation, en in de Broerestraat op nr. 10. De volgorde is misschien niet helemaal juist.

Frans en Dirk, twee zonen van Bauke, bouwden in 1912 met hulp van hun zwager Bernard Galema, getrouwd met hun oudste zus Anna een huis met kantoor op de Nieuwmarkt nr. 31, en richtten de firma F.B. van der Meer op, met drie firmanten Frans, Dirk en Gerrit, met vestigingen in Bolsward en Heerenveen, een grossierderij in kaas en boter. Het gehele gezin verhuisde hierheen.

Als Frans op 28 juni 1920 trouwt met Anna Maria Wolke en zij hun intrek nemen op de Nieuwmarkt 31 verhuizen Bauke en Apollonia naar de Grote Dijlakker nr. 30. De kleinkinderen kennen Omoe daar bijna alleen als ziek en stijf van rheumatiek, verzorgd door dochter Beth. Hier overleed Apollonia op 15 juni 1927.

Korte tijd daarna nam de firma F.B.van der Meer een fouragefabriek aan de Franekerstraat over. Vader Bauke ver huisde met dochter Beth ook naar de Franekerstraat, naar de woning van de vroegere eigenaar van de fouragefabriek. De grossierderij in kaas en boter bleef op Nieuwmarkt 31. Er werd in de Franekerstraat een graanmolen en een handel in veevoeder en kunstmest aan de zaak toegevoegd: Stoommeelfabriek “De Hoop”. Tenslotte werd het Hoofdagentschap voor de Frico in Leeuwarden voor boter, kaas en melkpoeder verworven.

Intussen kwam ook broer Gerrit, die enige tijd zijn zwager Bernard Galema in Rotterdam in een drankenhandel geholpen had, in de zaak. Hij nam vooral het fourageren “Alles wat de boer nodig heeft op de boerderij” voor zijn rekening.

De hoge molen was een gewilde speelplaats voor de kinderen, vooral voor de jongens en hun vrienden. Langs vele ladders omhoog, en dan met een pracht van een roetsbaan naar beneden. Boven op de molen seinden de verkenners met een 100 Watt’s lamp. “Wat dat te betekenen had”, werd dan aan de fam. Van der Meer gevraagd.

Het veevoeder-gedeelte van de Firma van der Meer werd later in 1939 overgenomen door de C.A.F te Leeuwarden. Bauke woonde nog bijna 10 jaar in de Franekerstraat. Daar overleed hij op 29 december 1937, op 80 jarige leeftijd.

Het volgende is ontleend aan een kwartierstaat, gemaakt door een van de zonen van Gerrit Frans Kramer, Herman. Gerrit was een broer van Apollonia. “Geertje Coops, dochter van Jonker Jacob Spangs (1616-1679), was gehuwd met Bocke Seerps thoe Scheltinga te Arum, grootouders van Tiete Bockes thoe Scheltinga. Deze Tiete verplaatste zijn woonplaats naar ter Idzard. De laatste daar wonende en aan hem verwante Terwisscha, Akke, vermaakte haar bezit en haar naam aan hem. Zo ontstonden de Terwisscha’s van Scheltinga, te Ter Idzard. Van genoemde Geertje Coops wordt vermeld dat zij voor de tweede maal huwde met Bauke Sjoerd te Makkum. Niet wordt vermeld of deze Bauke Sjoerds reeds eerder getrouwd was, en uit welk huwelijk de huidige Baukes afkomstig zouden kunnen zijn”.

DE KINDEREN
Bauke en Apollonia hadden negen kinderen.

ANNA

Anna werd geboren op 24 maart 1882 en huwde op 7 mei 1906 met Bernard Ysbrand Galema. Bernard werd geboren op 5 october 1874 te Nijland. Hij was een zoon van Ysbrand Klaas Galema en Akke Teernstra, en landbouwer te Halfweg Tjerkwerd.

Loes, dochter van Ysbrand, zoon van Bernard en Anna, heeft over hen en over hun voorouders geschreven: “Lucia van Aggelen-Galema, Harlingen, Juni 1996.”

Bernard verkocht in 1913 zeer tegen zijn zin Halfweg Tjerkwerd en verhuisde naar Rotterdam, waar het leven als slijter zwaar was. Hij kreeg hulp van een broer van zijn vrouw, nadat hij eerder twee broers van haar geholpen had in Bolsward. Later kocht hij met behulp van twee van zijn broers, die in Den Haag een agentschap van de Amstelbrouwerij bezaten, een slijterij in Den Haag. Zijn derde broer kwam later ook naar Den Haag. Van zijn vier zusters bleef slechts een zus in Friesland.

Bernard overleed op 14 november 1938, en Anna eerst op 19 april 1967, beiden te Den Haag. Zij hadden 7 kinderen: Apollonia 1908-2000, Agatha 1909-1996, Ytje 1910-1911 ,Elisabeth 1911-2002, Ysbrand 1913-2000, geboren te Halfweg Tjerkwerd, en Johanna 1915 en Bauke 1921-1986 geboren te Rotterdam.

Niet alleen Anna trouwde met een Galema, ook haar tante Betsie Kramer, en haar ooms Dirk en Mebius Kramer. En dan ook nog haar nicht Hiske, dochter van haar oom Hendrik Kramer, en haar nicht Johanna, dochter van haar tante Johanna Kramer en haar nicht Regina, dochter van haar oom Mebius Kramer.

SJOERD
Sjoerd werd geboren op 30 augustus 1883 en huwde op 16 mei 1916 met Gezine Zwart, geboren op 12 maart 1895 te Groningen. Zij woonden in Groningen, waar Sjoerd een ijzerhandel had. Sjoerd overleed op 19 juli 1937 te Groningen en Gezine in 1989 te Maastricht. Sjoerd en Gezine hadden een zoon: Bauke Sjoerds 1923.

SIEB
Sieb werd geboren op 22 november 1884 en huwde op 24 october 1910 met Lodewijk Wartna, geboren op 8 augustus 1879 te Bolsward. Sieb, zo beschrijft een van haar dochters haar, was een blijmoedige en zelfopofferende moeke van een groot gezin. Lodewijk was op 12 april 1909 de oprichter van een graveerbedrijf annex fabrikatie van rubberstempels te Den Haag. Hij was vele jaren bestuurslid en voorzitter van het R.K. Ziekenfonds St.Joannes de Deo. Hij overleed op 1 december 1956 te Voorburg en Sieb op 25 juli 1971 te Pijnacker.

Sieb en Lodewijk hadden 11 kinderen: Leo 1911; Bauke (Bop) 1913-1960, 1e vennoot: Andrieske (Ada) 1914; Sjoerd 1915-2001, 2e vennoot; Apollonia 1916-1993, Margaretha 1917; Franciscus 1920-2005, Agatha (Teddie) 1922, Lodewijk 1924, graveur, Bernard 1926-1997, Anna 1928.

BETH
Beth werd geboren op 18 october 1886. Nadat haar vader was overleden, voor wie zij had gezorgd, trouwde zij op 4 mei 1938 met Pieter Engwerda, geboren op 30 juni 1879 te Nijland. Zij bleven wonen in de Franekerstraat 20 naast fabriek en kantoor van de firma F.B.van der Meer. Pieter was boekhouder op dit kantoor, hetgeen voor hem een nevenfunctie was. Hij was een zeer rijke boerenzoon, die voor zijn huwelijk een groot huis aan de Kleine Dijlakker bewoonde. Beth overleed op 17 augustus 1951 en Pieter op 2 juli 1955, beiden te Bolsward.

FRANS

Frans werd geboren op 21 april 1888 en huwde op 28 juni 1920 met Anna Wolke, geboren op 26 maart 1900 te Bolsward. Over Frans heb ik reeds gesproken. Hij woonde op de Nieuwmarkt 31. Anna overleed op 13 mei 1966 en Frans op 8 februari 1967 te Bolsward.

Frans en Annie hadden 12 kinderen: Bauke 1921-1999, Francisca (Cissy) 1922, Apollonia (Ploon) 1923-2003, Herman 1925, Ans 1926, Trees 1927-2003, Sytha 1929, Nasz 1930, Dirk 1934, Frans 1936, Bella 1937, Iesje 1940.

DIRK
Dirk werd geboren op 19 augustus 1890 en huwde op 24 oktober 1921 met Maria Weller, geboren op 31 mei 1899 te Heerenveen. Zij woonden te Heerenveen. Dirk was in de zaak te Bolsward bij zijn broer Frans. Dirk overleed op 30 september 1961 en Maria op 24 october 1989, beiden te Heerenveen. Zij hadden vier kinderen: Theo 1922-2000, Plône 1925, Agaathje 1924, jong ov., en Cily 1932.

HENDRIK
Hendrik werd geboren op 31 juli 1892 en huwde op 8 augustus met Albertje Diephuis, geboren op 26 februari 1897 te Sappemeer. Zij woonden te Zwolle, waar Hendrik een zaak in bouwmaterialen had. Hendrik overleed op 27 november 1978 en Albertje op 7 october 1980, beiden te Zwolle. Hendrik en Albertje hadden een zoon: Dick. 1937.

HANNEKE
Hanneke (Johanna) werd geboren op 31 juli 1893 en huwde in augustus 1920 met Evert Oosterbaan, geboren op 17 januari in 1890 te Bolsward. Evert had een meubelzaak in Leeuwarden. Johanna overleed op 30 juli 1975 en Evert op 6 december 1975, beiden te Leeuwarden. Hanneke en Evert hadden 6 kinderen: Gerda 1921, Plony 1923-2002, Fokke 1925, Frans 1927, Bop 1929-1998, Mieke1932.

GERRIT
Gerrit werd geboren op 22 september 1895 en huwde op 25 mei 1925 met Jourika van der Werf, geboren op 28 october 1897 te Bolsward. Zij woonden te Heerenveen. Gerrit was in de zaak te Bolsward bij zijn broer Frans. Gerrit overleed op 12 maart 1980 en Jourika op 29 maart 1980, beiden te Heerenveen. Gerrit en Jourika hadden geen kinderen.

In Heerenveen was ook een zakenpand van de Firma F.B. van der Meer aan de Verlengde Dracht, later Burg. Falkenaweg. Dit pand omvatte een kantoor en een groot pakhuis voor boter en kaas, later voornamelijk veevoeder.

 

---

KRAMERKRONIEK 2005:
*U bevindt zich op ‘Apollonia’*
Gebruik, Inhoud, Voorwoord, Indeling en Overzicht.
Gerrit Klazes Kramer en Hendrik Mebius Brandsma
Frans Kramer en Siebrigje Brandsma
Betsie, Hendrik, Apollonia, Johanna, Gerrit, Dirk, Klaske, Mebius, Pietje.
Register.

---